تاریخچه موسیقی ایران

موسیقی هنری است که پیش از اختراع زبان و خط، تبلور اندیشه و گفتمان در قالب اشکال و کلمات بود که تقریبا در همه‌ی فرهنگ‌ها  و تمدن‌ها  جریان داشته است. تاریخ موسیقی ایران، نگاهی است به موسیقی در فلات ایران و مناطق همجوار آن که از نظر فرهنگی دارای سابقهٔ مشترکی هستند که از دوران پیش از تاریخ و دوران باستانی آغاز شده و با گذر از مراحل مختلف و عبور از نقاط عطف تاریخی به زمان حال می‌رسد. با بازبینی این مسئله، می‌توان سیر تاریخی هنر موسیقی را در ایران مشاهده کرد. موسیقی ایران را می‌توان از لحاظ تاریخی به دو دورهٔ بزرگ باستانی (پیش از اسلام) و اسلامی (بعد از اسلام) تقسیم نمود؛ هرچند که هردوی این دوره‌ها را می توان به بخش‌های کوچکتر تقسیم کرد.

تاریخچه موسیقی ایران در دوران قبل از اسلام

دوران پیش از اسلام یا دوران باستانی، مربوط به زمان قبل از حملهٔ اعراب به ایران است که خود به دوره‌های کوچکتری از دوران اساطیری و سلسله‌های ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی بخش‌بندی می‌شود.

موسیقی در دوران اساطیری و باستانی:

مدارک و مستندات کمی در رابطه با موسیقی در دوران اساطیری و باستانی در دسترس است. یکی از این مستندات، متن زیر از کتاب تذکره الضعرای سمرقندی است:

“اول کس که در عالم شعر گفت، آدم بود و سبب آن بود که هابیل مظلوم را قابیل مشئوم بکشت و آدم را داغ غربت و ندامت تازه شد، در مذمت دنیا و مرتبه فرزند شعر گفت.”

در داستانی دیگر، از پدر حضرت نوح، به عنوان مخترع سازهای زهی (معازف) یاد شده که هر یک از پسرانش نیز مخترع یک ساز هستند و در بخشی دیگر، او را بعنوان پدر تمام نوازندگان کنور معرفی کرده اند. یکی دیگر از مستندات، در افسانه های قدیم ایران پیدا می شود که از زنی آوازه خوان و سرگردان در کوه به نام بانوی کوه یاد شده است:

هرچه کهن تر، بترند این گروه

هیچ نه، جز بانگ چو بانوی کوه

اما در این میان، می توان فردوسی را مهم ترین منبع برای معرفی اساطیر موسیقی ایران دانست که بیشتر از هر کس دیگری به زنان و مردان موسیقی دان و اساطیر ایرانی اشاره کرده و حتی ساخت بعضی از سازها نیز به آن ها نسبت داده شده است. در کنار تمامی این روایات از دوران باستان که به وضوح نشان دهنده حضور پر نقش موسیقی در آن دوران است، مهر چُغامیش یکی از آثار باستانی به جا مانده از سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد مسیح است که تصاویری از یک ارکستر بر روی آن نقش بسته که در برای اجرای مراسم و بزم گرد هم آمده اند.

موسیقی در دوران ایلامیان:

پیشینه دوره ایلامیان حدودا به 2500 سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد و شواهد اندکی در مورد این دوران در دسترس است که نشان دهنده ابداع و اختراع برخی از سازها و ابزارهای موسیقی است که در آثار باستانی به جا مانده از آن دوران مشهود است. یکی همان مهر چُغامیش است که بیان کردیم و دیگری نیز کول فرح (کول فرعون) است که در آن سه نوازنده به اجرای موسیقی مشغول هستند. طبیعتا از آنجاییکه سازهایی در این دوره وجود داشته است، نمی توان ظهور و حضور مبانی اولیه موسیقی نظیر نغمه، ریتم و وزن را انکار کرد.

موسیقی در دوران مادها:

حکومت مادها در اواخر قرن هشتم پیش از میلاد مسیح تاسیس شد که این دوران نیز از شواهد تاریخی اندکی برخوردار است. اما یکی از مهم ترین رخدادهای این دوره، ظهور زرتشت پیامبر و به تبع آن ظهور گات ها، مهم ترین بخش اوستا است که به صورت آوازی و بدون ساز اجرا می شد که امروزه نیز به همان شکل آهنگین خوانده می شود. بنابراین موسیقی گاهانی را که در دوران مادها رواج داشته و تا به امروز نیز مورد استفاده قرار می گیرد را می توان سرچشمه اصلی موسیقی ایرانی دانست.

موسیقی در دوران هخامنشیان:

هخامنشیان در سال های 550 تا 320 پیش از میلاد مسیح حکومت می کردند که با استناد به سخنان تاریخی مورخانی همچون هرودوت، می توان دریافت که در این دوره، علاوه بر موسیقی مذهبی، موسیقی رزمی و بزمی نیز رواج داشته است. از سازهای کشف شده مربوط به این دوران نیز می توان به کَرنای فلزی طویل اشاره کرد که در حال حاضر، در موزه تخت جمشید نگهداری می شود.

موسیقی در دوران اشکانیان و ساسانیان:

در دوره اشکانیان موسیقی و شعر بسیار به هم نزدیک هستند و تمامی شاعران با موسیقی آشنا بودند. یکی از آثار تاریخی مربوط به این دوره، ساتگین  یا جام فلزی است که دو ساز دو نای و چنگ را در خود جای داده است. موسیقی در دوره ساسانیان به حد کمال خود رسید و عصر تاریخی موسیقی ایران شکل گرفت. در دوران ساسانیان، موسیقی دانان طبقه خاصی از طبقات مردمی را تشکیل می دادند. از موسیقی دانان مشهور در این دوران می توان به باربَد، نکیسا، بامشاد و رامتین اشاره کرد. در منابع مختلف نظیر شاهنامه فردوسی و خسرو و شیرین نظامی، از باربَد که نوازنده ساز بربط بود بعنوان معروف ترین موسیقی دان آن دوران یاد شده است. از سازهای رایج در این دوره می توان به نای، غیچک، رباب، بربط و چنگ اشاره کرد. در منظره ای در طاق بستان نیز می توان بانوان چنگ نوازی را دید که در قایقی در حال اجرای موسیقی هستند.

تاریخچه موسیقی ایران در دوران بعد از اسلام

در اواخر دوره ساسانی، عواملی چون نارضایتی مردم، ضعف حکمرانان ایرانی و نبردهای ناموفق با روم شرقی، شرایط حمله برای اعراب به ایران محیا شد. با حمله اعراب، حجم زیادی از مستندات و اطلاعات تاریخی مربوط به موسیقی آن دوران از بین رفت و تنها کتاب هایی نظیر کتاب الاغانی و کتاب موسیقی خاور زمین از عمده ترین منابعی هستند که در حوزه موسیقی مورد استفاده قرار گرفته می شود. پس از ظهور اسلام در ایران، نظرات مختلفی در رابطه با موسیقی بیان شد. اگرچه هرکدام از گروه های موافق و مخالف موسیقی، به احادیثی از پیامبر و ائمه استناد می کردند ولی آن چیز که حائز اهمیت است این است که رواج اسلام در ایران، باعث ایجاد پیوندی اساسی در تمدن اسلامی شده و موسیقی اعراب از ایران تاثیر گرفته و موسیقی اروپا نیز از اعراب متاثر شده است. در عین حال زبان عربی نیز میراث فلسفی و علمی ایران، هند و یونان را به ارث برد. در تاریخ ایران از دوره خلفای راشدین به عنوان دوره سکوت یاد می شود که مخالفت زیادی با موسیقی داشت تا جاییکه در زمان ابوبکر، موسیقی بعنوان لذت ممنوعه به حساب می آمد. با این حال، شواهد زیادی از حضور هنرمندانی در این دوره موجود است که از نام آورترین آن ها می توان به نشیط فارسی اشاره کرد که برده ای ایرانی بود. امویان حدودا یک قرن حکومت کردند و دوران حکومت آن ها تحت تاثیر فرهنگ ایران به سمت جلال و شکوه به حرکت درآمد و هنرمندان بسیاری نظیر معبد، ابن سریج و عطرد را به جامعه اسلامی معرفی کرد. دوران خلفای عباسی نیز به عنوان دوران بلوغ موسیقی اسلامی شناخته می شود تاثیر بسیاری از ایرانیان داشت. خاندان موصلی که به عنوان اولین خاندان هنر موسیقی در ایران شناخته می شوند، در این دوره پدیدار شدند که در اصل ایرانی و اهل ارجان فارس در نزدیکی شیراز بودند. طاهریان یا آل طاهر هم دوست دار موسیقی بوده و حتی برخی از افراد این خاندان نظیر عبید الله بن طاهر، با موسیقی آشنا بودند. از هنرمندان معروف این دوران می توان به راتبه نیشابور اشاره کرد که از نوازندگان عود به شمار می رفت.

با توجه به پراکندگی فارسی زبانان در سراسر جهان، هدف آکادمی My Persian Learning بر حفظ و نگهداری موسیقی ایرانی بوده و علاقه مندان به یادگیری سازها و موسیقی ایرانی، می توانند فرزندان خود را در دوره های آموزش زنده و آنلاین موسیقی ما ثبت نام کنند.