جنگل های هیرکانی، موزه زنده جهانی

جنگل های هیرکانی بخش قابل‌توجهی از شمال کشور ایران و قسمت کوچکی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند و از مهم‌ترین مناطق زیستی در جهان به شمار می‌روند که نقشی موثر در اکوسیستم آن دارند. موقعیت خاص جنگل‌های هیرکانی، شرایط اقلیمی خاصی را برای گونه‌های گیاهی مختلف فراهم کرده است که سبب شده تا در طول تاریخ، گونه‌هایی منحصربه‌فرد از گیاهان و جانوران، در این جنگل‌ها بوجود آمده، رشد کنند‌ و حتی منقرض شوند. این جنگل ها، بخشی از میراث و ثروت بزرگ جهانی هستند و نگهداری و محافظت از آن‌ها مسئولیتی بزرگ برای کشورهای ایران و آذربایجان است. اگر به شناخت بیشتر جنگل های هیرکانی علاقه‌مند هستید، در این مقاله با ما همراه شوید. در ادامه ما به معرفی این جنگل‌ها، موقعیت جغرافیایی بخش‌های مختلف آن، پوشش گیاهی و حیات وحش آن، خواهیم پرداخت.

معرفی

جنگل های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و از گیلداغ در جمهوری آذربایجان آغاز و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، مازندران، گلستان و سمنان، تا خراسان شمالی در ایران امتداد می‌یابند. زمین‌شناسان و دانشمندان، قدمت جنگل های هیرکانی را در حدود دوره سوم زمین‌شناسان یا ۴۰ میلیون سال پیش تخمین زده‌اند تا جاییکه آن‌ها را به موزه طبیعی وسیعی تشبیه کرده که نمونه‌هایی از فسیل گیاهان چند هزار ساله در آن وجود دارند. قدمت بالای جنگل های هیرکانی ایران و آذربایجان و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد، که با عنوان دومین اثر طبیعی از ایران و پس از بیابان لوت، در فهرست جهانی یونسکو شناخته می‌شوند.

پوشش گیاهی

اگرچه در طول سال‌های طولانی، بخش قابل‌توجهی از جنگل‌های هیرکانی از بین رفته است ولی همچنان نمونه‌های برجسته‌ای از گیاهان در این مناطق دیده می‌شوند و فسیل گونه‌های قدیمی و از بین رفته، مورد تحقیق و پژوهش زمین‌شناسان و زیست شناسان قرار می گیرند. با توجه به آب و هوا و اقلیم خاص حاشیه دریای خزر، گوناگونی گیاهان و درختان این جنگل‌ها، توجه بسیاری از زمین‌شناسان جهان را به خود جلب می‌کند. در جنگل های هیرکانی بیش از ۸۰ نوع درخت، ۵۰ گونه از درختچه‌ها و انواع مختلفی از نمونه‌های بومی دیده می‌شوند که بسیاری از آن‌ها در دیگر نقاط جهان رشد نمی‌کنند. در واقع بسیاری از گیاهان این منطقه اگر در سایر نقاط جهان روییده بودند، تا به امروز منقرض می‌شدند.
در میان گونه‌های مختلف درختان و گیاهان، می‌توان به درختان پهن برگ و سوزنی اشاره کرد که همیشه سبز هستند یا دوره خزان کوتاهی دارند. از مهم‌ترین درختان این جنگل‌ها می‌توان به درختان راش، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، لرگ، لیلکی، خرمندی، انجیر و انواع شمشادها اشاره کرد. نمونه‌هایی از گیاهان موجود در این جنگل‌ها، میان زیست شناسان با عنوان گونه‌های بی‌نظیر و کمیاب در جهان، شناخته شده‌اند، که از بین آن‌ها می‌توان به درختان سرخدار، زربین و سرونوش اشاره کرد. بخش‌های پوشیده از درختان راش، بسیار متراکم و انبوه هستند و این درخت قسمت‌های زیادی از جنگل های هیرکانی را پوشانده است.
بسته به ارتفاع بخش‌های مختلف جنگل، نوع گیاهان نیز با یکدیگر متفاوت است و درختان در نقاط با ارتفاع کمتر، با سایر درختان در مکان‌های مرتفع، تفاوت زیادی دارد. بطور کلی در نقاط مرتفع‌تر جنگل های هیرکانی می‌توان گونه‌هایی از درختان لور، سرو سابینا، کامونیس و اوری را مشاهده کرد. دامنه‌ها نیز که ارتفاع کمتری به نسبت بالای کوه‌ها دارند، محل رویش درختانی مانند ممرزستان و راش هستند. درختان راش برای رویش نیاز به موقعیت جغرافیایی خاص دارند و به همین دلیل پوشش گسترده این درختان در جنگل های هیرکانی را از برجسته‌ترین ویژگی‌های جنگل های هیرکانی می‌دانند. درختان انجیلی و بلوط ممرزستان، در دامنه‌های میانی با ارتفاع کمتر نیز می‌رویند و انواع درختان انجیلی، توسکا، بلوط و درختچه‌های کوتاه و شمشاد نیز، در مناطق پست جلگه‌ای، رشد می‌کنند.

حیات وحش

جنگل های هیرکانی در سالیان دراز عمر خود، گونه‌های مختلفی از حیوانات، پرندگان و پستانداران را در خود جای داده که امروزه بعضی از آن‌ها منقرض شده‌اند. تعداد گونه‌های مختلف پرندگان در این جنگل‌ها، نزدیک به ۳۰۰ گونه شامل عقاب، جغد، اردک خاکستری، شاهین، کبک، بلدرچین، اردک خاکستری، کرکس، قرقی، دارکوب، قرقاول، سار و اردک نوک پهن است که قرقاول‌های خزری از مهم‌ترین گونه‌های رو به انقراض هستند.تعداد گونه‌های پستانداران نیز تا ۱۰۰ رسیده است که خرس قهوه‌ای، پلنگ، گرگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، موش جنگلی و گربه وحشی نیز از معروف‌ترین حیوانات این مناطق هستند.

جنگل های هیرکانی در معرض خطر

متاسفانه در سالیان گذشته و با نبود برنامه های اصولی و طرح های کارشناسی شده، جنگل های هیرکانی آسیب فراوانی دیده است. ویلا سازی، قطع درخت ها و صنعت چوب و کاغذ، شمار بی رویه در جنگل های هیرکانی، از مهم ترین دلایل نابودی این جنگل است. عامل دیگری که باعث تخریب جنگل های هیرکانی شده، آتش سوزی های گسترده در جنگل است که توسط انسان ها و گردشگران انجام می شود. همه ما باید به خاطر داشته باشیم، منابع طبیعی جهان، باقی مانده از سالیان طولانی هستند و بسیاری از این منابع تجدید نخواهند شد یا تجدید آن‌ها قرن‌ها طول خواهد کشید؛ گرچه با روند امروزی تخریب این جنگل‌ها، این مسئله غیرممکن به نظر می‌رسد ولی حفاظت از جنگل های هیرکانی برای حفظ زندگی نسل‌های آینده، ضروری است. اگر از کدام جنگل های هیرکانی بازدید کرده اید و یا به مناطق حفاظت شده جنگل های هیرکانی رفته اید تجربه های خود با ما در میان بگذارید.